भुषणगड

खटावचे भुषण “भुषणगड”

साताऱ्या जिल्ह्यात दुर्गभ्रमंतीला निघालो की कायम एक प्रश्न डोक्यात घोळत असतो तो म्हणजे सातारा जिल्ह्याचा पश्चिम भाग अति पावसाळी तर पूर्व भागात अवर्षण परिस्थिती. असे का असेल बरे? म्हणजे बघा, साताऱ्याच्या पश्चिमेला असणाऱ्या महाबळेश्वर, वाई, जावळी या तालुक्यात पावसाळ्यात वार्षिक सरासरी ६२५ सेंटीमीटर इतका भयंकर पाऊस पडतो तर तेच पूर्वेकडे असणाऱ्या खटाव, माण, कोरेगाव, फलटण अश्या तालुक्यात फक्त ६० सेंटीमीटर इतका कमी पाऊस पडतो. आता याचं कारण शोधायला गेलं तर लक्षात येईल की सातारा जिल्ह्याच्या पूर्वेला खूपच भकास उघडा-बोडका प्रदेश आहे ज्यावर डोंगरांच्या अगदीच तुरळक अश्या काही रांगा पसरलेल्या दिसतात. साहजिकच यामुळे येथे पावसाचे प्रमाण कमी असते. सातारा जिल्ह्याच्या या भागातील अशीच एक डोंगररांग म्हणजे महादेव डोंगररांग किंवा शंभू महादेवाचे डोंगर. या महादेवरांगेच्या उत्तरेस नीरा नदीचे, तर दक्षिणेस कृष्णा नदीचे खोरे पसरलेले आहे. हि डोंगररांग सलगपणे पसरलेली नाही तर अनेक ठिकाणी खंडित झालेल्या स्वरुपात आहे. त्यामुळेच निरनिराळ्या भागांत ही डोंगरारांग वेगवेगळ्या नावांनी परिचित आहेत. पश्चिमेकडे या डोंगररांगेला गांधारदेव डोंगर, मध्यभागी म्हसोबाचे डोंगर तर पूर्वेकडे सीताबाईचे डोंगर म्हणून ओळखले जाते. या डोंगररांगांवरच काही अप्रतिम गडकोट विसावले आहेत आणि त्यातलाच एक वडूजजवळचा भूषणगड!

गिरिभ्रमणाचा अनोखा छंद जोपासणाऱ्या ट्रेकर्सना सह्याद्रीच्या लांबच लांब पसरलेल्या डोंगररांगेतील अनगड ठिकाणी बांधलेल्या रांगड्या गडकोटांबाबत कायमच आसक्ती असते. मग पाऊसकाळात ज्यावेळी पुणे, मुंबई, कोकण किंवा एकूणच सह्याद्रीचा पश्चिम घाट भयंकर पाऊस आणि दाट धुके अनुभवत असतो अश्यावेळी शंभू महादेव डोंगररांगेतील हे किल्ले फिरण्यासाठी खूपच आल्हादायक वातावरण निर्माण करतात. अधून-मधून येणारा भूरभूर पाऊस आणि खुरट्या हिरव्या गवताचे झालर पांघरलेले डोंगर अनुभवायला या माण-खटाव तालुक्यांच्या प्रदेशात पावसाळ्यात गडभ्रमंती नक्कीच करावी.

सातारा जिल्ह्यातील खटाव तालुक्यात दूरवर पसरलेल्या मैदानी प्रदेशात भूषणगडचा एकमेव डोंगर आपले दुरुनच लक्ष वेधून घेतो. हा सगळा भाग मुळातच सपाट आणि फार तर फार एखाद-दुसर्‍या खुज्या टेकडीचा. त्यामुळे भूषणगड हा बहुदा खटाव तालुक्यातला एकमेव किल्ला असावा. किल्ल्यावरील हरणाई देवी ही या मुलुखात प्रसिध्द असल्याने किल्ल्याच्या पायथ्यापर्यंत गाडी रस्ता गेलेला आहे. गाडीतून पायउतार होताच समोर अलीकडच्या काळात बांधण्यात आलेली स्वागतकमान व पायऱ्यांचा मार्ग आपले स्वागत करतो. ट्रेकर्सना पायऱ्या चढण्याचा जाम कंटाळा असतो मात्र कितीही कंटाळा आला तरी गडमाथ्यावर जाण्यासाठी या ५०० पायऱ्या चढाव्याच लागतात. नागमोडी वळणाच्या पायऱ्यांवरून मार्गक्रमण करीत असताना गावकऱ्यांनी वृक्षारोपणाच्या माध्यमातुन गडमाथ्यावर व गडाच्या वाटेवर लावलेली हिरवीगार झाडी पाहून मन प्रसन्न होते.

गड चढत असताना गडाची उत्तम स्थितीतील तटबंदी व बुरुज कायम आपल्या नजरेसमोर येत रहातात. पायऱ्या चढायला सुरवात केल्यापासून साधारण २० मिनिटात आपण गडाच्या तटबंदीखाली असणाऱ्या थोड्या सपाटीवर पोहोचतो. येथे म्हसोबाचे एक छोटेखानी मंदिर आहे. येथून समोर दिसणारी पायऱ्यांची वाट गडावर जाते तर उजवीकडील एक रुंद पायवाट गडाच्या तटबंदीला वळसा मारून पश्चिमेकडे लांबवर पसरलेल्या डोंगरसोंडेकडे जाते. आपण मात्र प्रथम पायऱ्यांच्या वाटेने गडमाथ्याकडे निघायचे. पायऱ्या चढत असताना आपल्याला हि वाट दोन्ही बाजूला संरक्षक भिंत बांधून अधिक सुरक्षित केलेली आढळते. पायऱ्यांच्या शेवटी दोन्ही बाजुंना भक्कम बुरुज बांधलेले असून त्यात गडाचे भव्य प्रवेशद्वार लपवलेले आहे. गडाचा हा मुख्य दरवाजा दोन्ही बाजूच्या बुरुजांच्या कह्यात ठेवलेला आहे जेणेकरून तो लांबून किंवा पायथ्यापासून नजरेच्या टप्प्यात येणार नाही. गडाचे प्रवेशद्वार पूर्वाभिमुख असून त्याची कमान मात्र ढासळलेली आहे. महादरवाज्यातून आत प्रवेश करतातच दोन्ही बाजूला पहारेकर्‍यांच्या देवड्या दिसतात. तसेच बारकाईने निरीक्षण केल्यास येथील तटबंदीवर डावीकडे जुने तोफगोळे पडलेल्या काही खुणा देखील पाहता येतात. त्यामुळे देखील येथील बरेच दगड फुटलेले असावेत.

येथून एक छोटी पायवाट गडाच्या पश्चिम टोकाकडील बुरुजावर जाते तर डावीकडील प्रशस्त वाट गडमाथ्याकडे जाते. समोर जाणाऱ्या वाटेने पश्चिमेकडील बुरुजाकडे जाताना एक खोल विहीर पाहायला मिळते. किल्ल्याच्या पश्चिम टोकावर पोहोचताच तटबंदीच्या खालच्या अंगाला लांबवर पसरलेली एक डोंगरसोंड दिसते. ही सोंड गडाच्या सौंदर्यात एक वेगळीच भर घालते. भूषणगडाची तटबंदी अजूनही उत्तम स्थितीत असून गडाच्या तटबंदीवरून संपूर्ण गडाला प्रदक्षिणा मारता येते. गडावर बऱ्यापैकी वृक्षसंपदा असून येथे असणारी पिवळ्या फुलांची झाडे आपले मन मोहरून टाकतात. भूषणगडाच्या चहुबाजूंना दूरपर्यंत एकही डोंगर नसल्यामुळे सभोवताली लांबवर पसरलेला सपाट मुलुख सहज नजरेच्या कक्षेत येतो. ऐन मोक्‍याच्या ठिकाणी असणाऱ्या या डोंगरावर किल्ला बांधल्याने आजूबाजूला पसरलेल्या वाड्यावस्त्यांवर अंमल ठेवणे नक्कीच सोपे जात असेल.

तटाकडेने फेरी मारत तसेच पूर्व टोकाकडे जाताना तटबंदीला लागून खालच्या बाजूला भुयारी देवीचे देऊळ लागते. पण सध्या मात्र येथील भुयार बुजवून त्यापुढे नवीन मंदिर बांधण्यात आले आहे. येथून पुढे गडाच्या मध्यभागी असणाऱ्या उंचवट्याकडे निघायचे. येथे किल्ल्याच्या उंचवट्यावर किल्ल्याची अधिष्ठात्री असलेल्या हरणाई देवीचे उत्तराभिमुख मंदिर आहे. ही देवी नवसाला पावणारी व जागृत देवी आहे. मंदिरात देवीची दिड फूट उंचीची मुर्ती असून मूर्तीवर पितळी मुखवटा बसविलेला आहे. स्थानिक आख्यायिके नुसार ही हरणाई देवी आणि औंधची यमाई या बहिणी-बहिणी बरं का. भांडण झाले म्हणून वेगवेगळ्या डोंगरावर जाऊन बसल्या असं सांगतात. मंदिरासमोर सुरेख दगडी दीपमाळ आहे. येथे एक डेरेदार चिंचेचा वृक्ष असून या झाडाचं वैशिष्ट्य म्हणजे याच्या एका फांदीला चक्क तुरीच्या शेंगा लागतात. झाडाखाली काही शेंदूर फासलेले दगड सुद्धा ठेवलेले आहेत. 

देवीचे दर्शन घेऊन मंदिराशेजारील प्रशस्थ पायवाटेने गड उतरायला सुरवात करताच उजव्या हातास गडावरील एक सुस्थितीतील मोठा बुरुज दिसतो. या बुरुजावर ध्वजस्तंभ असून त्यावर भगवा ध्वज फडकताना दिसतो. या भव्य बुरुजाला तोफेसाठी जागोजागी जंग्या देखील आहेत. भूषणगडाचा एकूणच विस्तार तसा लहान आहे. गडाचा माथा चारही अंगाने तटबंदीने सुरक्षीत केलेला असून जागोजागी पहार्‍यासाठी बुरुज बांधले आहेत.

गडमाथ्यावरील अवशेष पाहून महादारवाज्यातून बाहेर पडायचे आणि पुन्हा म्हसोबाच्या मंदिरापाशी पोहोचायचे. येथून डाव्याबाजूला एक रुंद मळलेली पायवाट दिसते. ही वाट तटबंदी व बुरुजाखालुन भूषणगडाच्या लांबवर पसरलेल्या सोंडेवर जाते. हि पायवाट तुडवत साधारण १० मिनिटे चालत जाताच आपण किल्ल्याच्या सोंडेवर पोहोचतो. येथुन गडाचा संपूर्ण विस्तार पाहता येतो. येथे आपली भूषणगडाची साधारण तासाभराची गडफेरी पूर्ण होते. भूषणगड पाहण्यासाठी पायथ्यापासून साधारण दोन ते अडीच तासाचा कालावधी पुरेसा आहे.

भुषणगडाची समुद्रसपाटीपासूनची उंची ९०४ मीटर असून पायथ्यापासून तो फक्त १५० मीटर उठवलेला आहे. त्यामुळे अगदी रमत-गमत अर्ध्या तासात किल्ल्याच्या माथा गाठता येतो. गडावर हरणाई देवीचे मंदिर असले तरी ते रात्री कुलूपबंद असल्याने गडावर मुक्काम करायचा झाल्यास मंदिराशेजारच्या शेडमधे ४ ते ५ जणांना झोपता येते. गडावर पिण्याच्या पाण्याचे टाके आहे व त्यात पुरेसे पाणी उपलब्ध असते. गडमाथ्यावरून औंध गावचा यमाईचा डोंगर, वर्धन-महिमानगडाची रांग व मायणी तलाव असा दूरवरचा प्रदेश दिसतो. भूषणगड गाव गाठण्यासाठी पुणे-सातारा-रहिमतपूर-औंध-खड्शिंगी-पळशी-भूषणगड असा गाडीरस्ता आहे किंवा मग सातारा अथवा वडूज येथून गडाजवळ असणाऱ्या गडवाडी किंवा होळीचागाव या गावांसाठी बसेस मिळू शकतात.

किल्ल्याचा नकाशा श्री. अजय काकडे यांनी काढलेला आहे. हा नकाशा ब्लॉगसाठी उपलब्ध करून दिल्याबद्दल अजय यांचे आभार. 

भूषणगडाच्या इतिहासात डोकावून पाहता देवगिरीचा सम्राट राजा सिंघण दूसरा (१२१०-१२४७) याने हा किल्ला बांधला. इ.स. १६७६ मध्ये शिवाजीराजांनी आदिलशहाकडून भूषणगडचा किल्ला जिंकून घेतला व त्याची फेरउभारणी केली. नंतरच्या काळात औरंगजेबाने किल्ला जिंकून त्याचे नाव ‘‘इस्लामतारा’’ ठेवले. पेशवेकाळात हा गड पंतप्रतिनिधींच्या ताब्यात होता. इ.स १८४८ मध्ये इंग्रजांनी सातार्‍याचे राज्य खालसा केल्यावर भूषणगडचा ताबा इंग्रजांकडे आला.

तर असा हा गडभटकंतीचे पुरेपूर सुख देणारा भुषणगड खास पावसाळ्यात थोडी वाकडीवाट करून नक्की पाहावा. एका दिवसाच्या सहलीसाठी भूषणगडाबरोबर औंध येथील यमाई मंदिर व संग्रहालय पाहता येऊ शकते. जर तुमच्याकडे दोन दिवस हाताशी असतील तर वर्धनगड, महिमानगड, संतोषगड व वारुगड हे माणदेशीचे इतर किल्ले देखील भुषणगडाच्या भटकंतीत सहज करता येतील.

@ VINIT DATE – विनीत दाते

ट्रेकिंग/भटकंती करताना:

• कृपया कचरा टाकू नका आणि इतरांना देखील कचरा टाकू देऊ नका.
• प्लास्टिकचा वापर टाळा. 
• सह्याद्रीमधील उपयुक्त जलस्त्रोत जसे कि पाण्याची टाकी व छोटे तलाव यामधे पोहणे कटाक्षाने टाळा. 
• गड-किल्ल्यावरील पाण्याच्या टाक्यात कपडे धुणे, खरकटे व कचरा टाकून पाणी दुषित करणे असे प्रकार करू नका.
• निसर्गाच्या ताकदीला कमी लेखू नका. त्यामुळे नद्या, धबधबे आणि ओढे यामधे पोहण्याचा मोह आवरा. 
• जंगलातून फिरताना चित्र-विचित्र आवाज काढणे व आजूबाजूला वावरणार्‍या प्राण्यांना त्रास देणे असे प्रकार टाळा.
• मद्यपान आणि धुम्रपान या गोष्टींना ट्रेकिंगमध्ये अजिबात स्थान देऊ नका.
• लैला-मजनू छाप जिथं जागा मिळेल तिथं नावं लिहून आणि बाण काढून स्वतःचा कपाळकरंटेपणा सिद्ध करू नका. 

“सुखद आठवणींशिवाय काही नेऊ नका!!!... पाऊलखुणांशिवाय काही ठेवू नका!!!!... Take nothing but memories, leave nothing but footprints!” ... सह्याद्री आणि पश्चिम घाट वाचवा.